Οι φιλοσοφικές αφηγήσεις της ευρωπαϊκής κρίσης

               

Ομιλία του Γιώργου Ξηροπαϊδη, καθηγητή Φιλοσοφίας στην ΑΣΚΤ (10.4.2012)

"Εμείς, οι Ευρωπαίοι"

Του Κώστα Δουζίνα (από εδώ)
 

Η Ελλάδα και η Ευρώπη βρίσκονται σε ιστορικό σταυροδρόμι. Εκατό χρόνια από την αρχή του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου και σαράντα μετά το τέλος του Δεύτερου, αιωρείται ο κίνδυνος καταστροφής εάν δεν ανατραπούν η λιτότητα και ο αυταρχισμός. Αλλά το διακύβευμα δεν είναι μόνο, ή κύρια, οικονομικό. Το "Μεσοπρόθεσμο" μπορεί να καταργηθεί από μια κυβέρνηση της Αριστεράς. Αλλά, αν δεν προστατεύσουμε το ήθος, αν δεν υπερασπιστούμε την ηθική και δεν ξανακτίσουμε τον πολιτισμό, η ζημιά θα είναι μακροπρόθεσμη και αμετάκλητη.

Ο λόγος της Αριστεράς πρέπει να εγκαταλείψει τον στείρο οικονομισμό και να αναλάβει την ευθύνη μιας νέας πολιτικής, ηθικής και πολιτισμικής αναγέννησης, όπως έκανε και τη δεκαετία του '60 σε συνθήκες βαριάς ήττας. Η πολιτική με την οικονομία θα καθορίσουν την έκβαση του αγώνα μπροστά μας, η πολιτική με τον πολιτισμό θα οριοδοτήσουν το μέλλον μας. Αλλά τι είναι «πολιτισμός»;

H γνωστή διάκριση μεταξύ «υψηλού» και «χαμηλού» πολιτισμού, που τόσο ταλάνισε την κριτική θεωρία, ευτυχώς μας εγκατέλειψε. Ο Σαίξπηρ και τα κόμικς, το ραπ και ο Μπετόβεν, ο Σεζάν και το γκράφιτι, το βίντεο-αρτ και ο Μπέργκμαν συνωστίζονται και αλληλοαντιγράφονται σε παλαιοπωλεία και πινακοθήκες, σε σινεμά και κρεβατοκάμαρες, σε μέγαρα και MP3. Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε πια έναν "καθαρό" πολιτισμό από την ιδεολογία και την επικοινωνία, τις δικτυώσεις και τα κοινωνικά μέσα.

Χρησιμοποιούμε ακόμη το σημαίνον "πολιτισμός", αλλά το σημαινόμενο έχει αλλάξει. "Πολιτισμός" είναι το mise-en-scène μιας κοινωνίας, ο τρόπος που αναπαριστά συμβολικά και νοηματοδοτεί τον εαυτό της. Δίνει μορφή ο πολιτισμός σε ιδέες και αρχές, νομοθετεί και σκηνοθετεί, συγκεντρώνει και φανερώνει τη σχέση εαυτού και άλλου. Όπως λέει ο Λεφόρ, η ανθρωπότητα ανοίγεται σ' ένα ξέφωτο που δεν δημιούργησε η ίδια. Είμαστε ριγμένοι στη συμβολική τάξη τόπου και χρόνου σαν σ' έναν αρχαίο ποταμό. Ο πολιτισμός ανοίγει έναν κόσμο, μας εισάγει σ' αυτόν; Εμείς, με τη σειρά μας, τον ξαναφτιάχνουμε με τη δύναμη του φαντασιακού.

Όπως μας λένε δικαστές και πολιτικοί, δεν υπάρχει κοινός ευρωπαϊκός "δήμος". Εξίσου δεν έχουμε έναν ευρωπαϊκό πολιτισμό, ένα κοινό σύνολο νοημάτων, αξιών, αισθητικών. Υπάρχουν πολλοί δήμοι και πολιτισμοί, ελληνικός και γαλλικός, λαϊκός και κατεστημένος, ορατός και ασυνείδητος. Αλλά και κάθε πολιτισμός είναι εσωτερικά διασπασμένος. Μια μεγάλη γραμμή διαχωρίζει παραδοσιακά το αίτημα πολιτισμικής ταυτότητας από τον αγώνα κοινωνικής δικαιοσύνης.

Αλλά γιατί πρέπει να διαλέξουμε μεταξύ αυτών; Όπως θα λέγαμε με τον Ντεριντά, είναι και οι δύο απαντήσεις στο αίτημα δικαιοσύνης. Σκοπός της Αριστεράς και των μαχόμενων διανοούμενων είναι να γεφυρώσουν τις διαφορετικές παραδόσεις, να αλλάξουν τις κοινοτοπίες, να απορρίψουν την επιλογή μεταξύ ταυτοτικού και κοινωνικο-πολιτικού. Αποστολή μας να φτιάξουμε έναν νέο νόμο, μια νέα ταυτότητα, που θα παραμένουν αναγκαστικά αναντίστοιχοι μ' αυτό που ονομάζουμε «δικαιοσύνη».

Η ένταση μεταξύ δικαιοσύνης και ταυτότητας αποτελεί σύγχρονη έκφραση μιας αντίθεσης που επανειλημμένα αναδύεται στην Ιστορία της Ευρώπης. Από τη μια μεριά η "ιδέα της Ευρώπης", ο Διαφωτισμός και οι επαναστάσεις. Από την άλλη η σκοτεινή πίσω πλευρά, η σκιά που ακολουθεί την Ευρώπη και τον πολιτισμό της.

Όπως λένε ο Χούσερλ, ο Βαλερί και ο Ντεριντά, η ιδέα της Ευρώπης αντιπροσωπεύει την αλήθεια και το καθολικό, αυτό που υπερβαίνει τις τοπικές και μερικές εξαρτήσεις. Η ελληνική φιλοσοφία εξερεύνησε πρώτη την καθολική ενότητα των όντων και την αλήθεια, πέρα από εθνοτικές ή θρησκευτικές εντάξεις. Όταν η αλήθεια έγινε πρακτικό καθήκον, οδήγησε στη Δημοκρατία, στη λογοδοσία και τη δημόσια ευθύνη για πεποιθήσεις και πράξεις. Ευρώπη σημαίνει το αέναο καθήκον της αυτο-δημιουργίας λαών και εαυτών. Η «Ευρώπη» είναι συνεπώς κύριο όνομα και ιδέα, τόπος και πνεύμα, βαρβαρότητα και πολιτισμός, μια «πνευματική γεωγραφία».

Η Ευρώπη θεμελιώθηκε όταν η ελληνική καθολικότητα και λογοδοσία βρέθηκε σε διάλογο με την εβραϊκή, τη χριστιανική, τη μουσουλμανική μοναδικότητα. JewGreek is greekJew extremes meet, λέει ο Τζέιμς Τζόις. Όταν το ελληνικό «λόγον διδόναι» ανοίχτηκε στον ξένο και η "επιμέλεια εαυτού" ενώθηκε με την επιμέλεια του άλλου, γεννήθηκε η Ευρώπη. Είμαι Ευρωπαίος σημαίνει εκτίθεμαι στο βλέμμα του άλλου, του απόλυτα άλλου και του διπλανού. Η ιδέα της Ευρώπης συνδυάζει το πιο καθολικό με το πιο μοναδικό.

Εμείς οι Ευρωπαίοι χρεωθήκαμε το καθήκον της φαντασιακής ανασύστασης της ανθρωπότητας. Αλλά ταυτόχρονα είμαστε ένοχοι για τις φρικαλεότητες, τις κατακτήσεις, τις γενοκτονίες, τα ολοκαυτώματα, την εκτόπιση των Ρομά. Θρηνούμε την αρπαγή και τον βιασμό της μυθολογικής Ευρώπης, της αρχέγονης μητέρας μας. Έχουμε εσωτερικεύσει το πρωταρχικό έγκλημα, όπως η φροϋδική πατροκτόνα συμμορία των αδελφών. Αυτοί δολοφόνησαν τον πατέρα και δημιούργησαν την ηθική, εμείς παίρνουμε εκδίκηση για τη παραβίαση της μητέρας επιβάλλοντας τη φρικαλέα μοίρα της σε άλλους. Η κοινότητα και ταυτότητα της Ευρώπης που γεννήθηκε απαντώντας στο βλέμμα του άλλου, γιγαντώθηκε με τον αποκλεισμό και την καταδίωξη των άλλων.

Εμείς οι Ευρωπαίοι γεράσαμε, κουραστήκαμε. Μας τέλειωσαν οι ιδέες και τα σχέδια, «το ευρώ είναι τα ιερά και όσια», όπως είπε πρόσφατα ο Γ. Στουρνάρας. Οι ουτοπίες μας γίνανε δυστοπίες, η νοσταλγία για επιστροφή ξεχάστηκε, μας γήτεψε ο δρόμος περισσότερο από την Ιθάκη. Τα όνειρα, οι προσδοκίες αντικαταστάθηκαν από μελαγχολία, μια αίσθηση αποτυχίας και εγκατάλειψη που χτύπησε τους αριστερούς περισσότερο.

Και όμως, όταν εμείς οι Ευρωπαίοι λέμε «εμείς», χωρίς να το καταλαβαίνουμε, και ακόμη περισσότερο χωρίς να το θέλουμε, γινόμαστε κληρονόμοι μιας ιστορίας και μιας μνήμης. Λέγοντας «εμείς», πριν καλά - καλά αποδεχτούμε τη διαθήκη, κληρονομούμε το βάρος, την τιμή ενός ονόματος και μιας ευθύνης για τα υψηλά και αποτρόπαια που κουβαλάει η «Ευρώπη», όπως τα καράβια της που κουβαλούσαν εμπορεύματα και ιδέες, αγαθά και επιστήμες, εμπόριο, πολιτισμό και δούλους. Στον ύστερο ευρωπαϊσμό δεν ξέρουμε τι σημαίνει ακριβώς «Ευρώπη». Ξέρουμε μόνο πως ο πολιτισμός της δεν είναι και δεν ήταν ποτέ ένας. Δεν υπάρχει υποκείμενο ή πολιτισμός που να μη διαπερνάται από μια θεμελιακή αναντιστοιχία στην καρδιά του εαυτού.

Χρειαζόμαστε μια μεγάλη δημόσια συζήτηση για την ελληνική ταυτότητα και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό που να εγκαταλείπει τα παλιά διλήμματα «Δύση ή Ανατολή» και τη μονότονη απάντηση «εσπερία ή θάνατος», πρόσφατα «εσπερία και θάνατος». Το δίλημμα επιβιώνει στα αναχρονιστικά όνειρα των ανατολικών εραστών της Δύσης και όχι στις υβριδικές ταυτότητες των δυτικών. Και η «Ευρώπη» και η «Ανατολή» αποτελούν «φαντασιακές κοινότητες», δημιουργήματα της αποικιοκρατικής περιόδου και της «εκπολιτιστικής της αποστολής». Σήμερα η «Ανατολή» αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της «Δύσης» και βρίσκεται στην καρδιά κάθε ευρωπαϊκής μητρόπολης, όπως και στην Αθήνα. Οι εθνικές ταυτότητες έχουν γίνει ευκίνητες, εύπλαστες, οι πολιτισμικές και πολιτικές προτεραιότητες προσαρμόσθηκαν στις συνθήκες του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.

Μια τέτοια συζήτηση δεν θα οργανωθεί βέβαια από τους «πνευματικούς ταγούς» που επιτήδεια σιωπούν μέχρι να φανούν τα γυρίσματα του καιρού. Πέφτει λοιπόν η ευθύνη και πάλι στην Αριστερά να βάλει την ηθική και πολιτισμική αναγέννηση στο κέντρο της πολιτικής της αντίστασης. Χρειάζεται η Ευρώπη την ελληνική Αριστερά με τη φαντασία και το ελαφρό θράσος που της δίνει η θεσμική της νεότητα. Για να μείνουμε στην Ευρώπη, πρέπει να αλλάξουμε την Ευρώπη, εμείς οι «παραβατικοί και αμαρτωλοί» Έλληνες, ως αντιπρόσωποι της καθολικότητας και της υποδοχής και φιλοξενίας του μοναδικού άλλου.

* Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Σπουδών του Κολεγίου Birkbeck του Πανεπιστημίου του Λονδίνου

Εικόνα: Night and Fog (1955) του Αλέν Ρενέ 

Ο άγγελος της Ιστορίας πετάει πάνω από την Ελλάδα

Του Νίκου Γ. Ξυδάκη (από εδώ) 


Η Ελλάδα ζει ιστορικές στιγμές. Ο άγγελος της Ιστορίας πρωτοπέταξε το καλοκαίρι του 2012 πάνω από την Ελλάδα και από τότε έμεινε εδώ γύρω, όχι πάντα ορατός και πάντως όχι ορατός από όλους. Δεν γνωρίζουμε την κατάληξη αυτής της πτήσης, αισθανόμαστε, όμως, ήδη τον άνεμο της Ιστορίας που του φούσκωσε τα φτερά, δονούμαστε από τις ριπές αυτού του ανέμου· προ πάντων, αντιλαμβανόμαστε ότι από τη βούλησή μας εξαρτάται αν θα χρησιμοποιήσουμε τον άνεμο για να διαπλεύσουμε τον καιρό, ή θα μας βρει άβουλους και άπραγους και θα μας τσακίσει στις ξέρες της δυστοπίας.

Το ρεύμα πολιτικής αλλαγής που διογκώνεται από το καλοκαίρι του 2012 ξεκίνησε γιατί η κοινωνία μετασχηματίζεται βαθιά και βίαια, με κάθετες και εγκάρσιες τομές στο σώμα της, με αναταράξεις και συγκλονισμούς. Η εσωτερική υποτίμηση, η τρομακτική ανεργία, η υπερφορολόγηση, η απορρύθμιση της εργασίας, είναι μερικά μόνο από τα εργαλεία που μόχλευσαν με σφοδρότητα την κοινωνία, ανοίγοντας ταξικές χαράδρες και πετώντας μέσα τους μεγάλα τμήματα του πληθυσμού. Αυτοί ήταν οι αδύναμοι, τα πρώτα θύματα της κρίσης· αυτοί που καλούμαστε τώρα να ξεχάσουμε, σαν τα «αναπόφευκτα θύματα» μιας φυσικοποιημένης «αναπόφευκτης» κρίσης.

Στα χείλη της χαράδρας όμως συνωθούνται κι άλλοι πολλοί. Πάρα πολλοί. Ουσιαστικά, η συντριπτική πλειονότης του ελληνικού λαού· η απέραντη μεσαία τάξη, στις ποικίλες της εκδηλώσεις και διαστρωματώσεις. Πρόκειται για τα μικροαστικά και μεσοαστικά στρώματα, εργαζόμενους στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, στην παροχή υπηρεσιών, στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, σε ελεύθερα επαγγέλματα, στο εμπόριο. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς είδε σ’ αυτούς το ελληνικό «πολυσθενές υποκείμενο». Ο Ανδρέας Παπανδρέου τούς αναγνώρισε ως το προνομιακό του κοινωνικό πεδίο για να ηγεμονεύσει πολιτικά, από τη δεκαετία του 1960· μετά το 1974 τους ονόμασε «μη προνομιούχους», «μικρομεσαίους», τους εξέφρασε και ηγεμόνευσε πολιτικά.

Εν πάση περιπτώσει, αυτή είναι η ραχοκοκαλιά της ελληνικής κοινωνίας και αυτή τσακίζεται σήμερα, μαζικά και σε εξαιρετικά σύντομο χρόνο. Εκτελεστές της μεσαίας τάξης είναι οι πολιτικοί σχηματισμοί που ετράφησαν από αυτήν: η δεξιά και η κεντροαριστερά. Από τη μεσαία τάξη δεν αφαιρούνται μόνο οι υλικές προϋποθέσεις της αναπαραγωγής της, αλλά επιπλέον και οι όροι με τους οποίους αναγνωρίζει τον εαυτό της, της αφαιρούνται βιαίως η ταυτότητα και οι σταθερές βίου, της αφαιρούνται οι προσδοκίες και το μέλλον. Πρόκειται για ανθρωπολογικό μετασχηματισμό.

Ο μικρομεσαίος φυσικά αντιδρά. Το ένστικτο επιβίωσης εκδηλώνεται με σπασμούς αλλά και με οικονόμηση μιας νέας πολιτικής στάσης. Ο μικρομεσαίος άνθρωπος δραπετεύει επειγόντως από το Αncien Regime που τον πρόδωσε και τον καταστρέφει και αναζητεί άλλη πολιτική έκφραση. Ενα μικρό κόμμα της Αριστεράς, το πιο εύπλαστο και ευήκοο, επελέγη ως το προσφορότερο καταφύγιο, η τελευταία έλλογη επιλογή.

Η κρίση γεννά τη νέα Αριστερά. Ο ΣΥΡΙΖΑ απεδέχθη την πρόκληση της Ιστορίας το καλοκαίρι του 2012 και έκτοτε ωθείται διαρκώς να αναλάβει την πολιτική έκφραση του πιο δυναμικού τμήματος της ελληνικής κοινωνίας. Η εκλογική του νίκη την 25η Μαΐου μπορεί να αποτελέσει καταλύτη για ιστορικές εξελίξεις: όχι μόνο διότι πρωτιά της Αριστεράς δεν έχει συμβεί σε όλη την ελληνική Ιστορία, αλλά και διότι η τέτοια πολιτική μετατόπιση συμβαίνει ως απότοκη μιας μείζονος κοινωνικής ρηγμάτωσης. Μια κοινωνία εν τω γεννάσθαι αναζητεί τα σύστοιχα πολιτικά της υποκείμενα.

Το ελπιδοφόρο είναι δε ότι αυτή η πολιτική έκφραση αναζητείται πλειοψηφικά προς μια δημοκρατική κατεύθυνση, προς τα αριστερά, παρ’ όλες τις επιφυλάξεις και τους δισταγμούς, και όχι προς την ακροδεξιά και τον μεταπολιτικό λαϊκισμό· επιπλέον στην κίνηση αυτή επιδίδονται και κεντρώοι και συντηρητικοί, απειλούμενοι και ταπεινωμένοι, ζητώντας όχι μόνο ψωμί αλλά και αξιοπρέπεια.

Η κάλπη καταγράφει ένα μέρος μόνον από πλήθος ιστορικών διεργασιών στο κοινωνικό σώμα. Σίγουρα όμως ο άγγελος της Ιστορίας πετάει πάνω από την Ελλάδα.

                                                                                               

Εικόνα: Paul Klee, Angelus Novus